Tri thức bản địa về Shman giáo trong các cộng đồng cư dân Việt, Khmer và Hoa tại Nam Bộ

Về nguồn gốc nhận thức luận, shaman xuất phát từ chữ “saman” trong tiếng Tungus – Manchu, nghĩa đen để chỉ “ những người hiểu biết”. còn theo Shirokogoroff thì Shaman để chỉ những người nam hay nữ  có thể được “ nhập thần” và điều khiển được thần linh, ma quỷ để đạt được mong muốn của họ.

James A. Overtin: shaman giáo là hình thái tôn giáo thể hiện bằng phép thuật và các shaman là những người có khả nặng tự đưa mình vào trạng thái xuất thần. Ý thức, tinh thần và tâm lý của họ biến đổi và họ làm nhiệm vụ trung gian giữa con người với “ thần linh” để giao tiếp với “ thần linh”, nương vào sức mạng của thế giới siêu nhiên để làm những việc như: hành lễ, chữa bệnh, phù phép, tiên báo hậu vận cho cá nhân hay cộng đồng, ban ơn phúc và bảo hộ cho cá nhân hay cộng đồng. như vậy có thể thấy rằng hoạt động của shaman giáo mang dấu ấn riêng của văn hóa từng dân tộc. Các nhà khoa học tồn tại hai khái niệm về shaman: shaman là tôn giáo sơ khai; shaman không phải là một tôn giáo mà là một hiện tượng, là những hoạt động nghi thức tiềm ẩn nhiều tôn giáo khác nhau.

shaman giáo là tổng hòa của một hệ thống, nếu không có các shaman và những nghi thức hành lễ, thì sẽ không có shaman giáo và ngược lại.

trong bối cảnh shaman giáo bị ngăn chặn và gạt bỏ. Fung gọi Shaman là “sự duy linh không phổ biến trong tình trạng ngờ vực”

2. Vấn đề shaman và shaman giáo tại Nam Bộ

Trong ba dân tộc tại Nam Bộ là việt, Khmer, Hoa ở mỗi dân tộc lại có một tên gọi shaman khác nhau. Nhưng đều thể hiện sắc thái tương đồng do quá trình sinh sống gần gũi nhau .

2.1. shaman và shaman giáo trong cộng đồng người Việt

Hiện tượng shaman của người Việt được thể hiện dưới dạng thầy pháp, xuất hiện khoảng 300 năm, ngoài vai trò nhập xác chữa bệnh, còn đảm nhận nhiều chức năng khác.

Việc tu luyện của thầy pháp có nhiều cách, hoặc thiền , hoặc trì chú, luyện bùa, luyện ngãi…ngoài ra thầy pháp còn chức năng giải cứu những người bị thầy pháp khác bỏ bùa, ngãi hay sai âm binh quấy phá..

Tại những nơi cùng cực thì sự hiện diện của shaman là như cầu thiết yếu của cư dân. Tại Nam Bộ shaman giáo ảnh hưởng của Đạo giáo , Phật giáo.. trong đó Đạo giáo là rõ nhất.

2.2. shaman và shaman giáo trong cộng đồng người Khmer

Arak là một dạng shaman giáo của người Khmer, đây là tín ngưỡng tàn dư của loại hình shaman giáo có nguồn gốc nguyên thủy. Arak là người phù hộ cho gia đình dòng họ..Arak không rõ rệt về hình dáng cũng như khó phân biệt tính thiện, ác nhưng có thể xác định được phạm vi hiển linh đóm

Muốn cúng kiến tiếp xúc với arak người Khmer phải thông qua “rụp”. Rụp thường là nam giới, người này là xác nhập đồng để ông tà nhập, người xác đồng đại diện cho ông tà trong một nhánh họ.

Khi arak nhập vào xác đồng, người ta tổ chức cuộc lễ gọi là “ liêng arak” địa điểm thường là ở các miếu thờ arak. Người xác đồng phải học thuộc lòng những lời cầu nguyện mời ông tà nhập xác và viết cách trở về khi ông tà xuất ra.

Nếu người rụp arak nhập xác để cúng kiếng, “tiếp xúc” với tổ tiên dòng họ là rụp nữ, cong rụp nam thường để chữa bệnh.

Cúng arak là sự kết hợp giữa rụp và âm nhạc, gồm một hoặc hai người vỗ trống arak, loại trống đặc biệt bằng đất nung, bịt da trăn; ngoài ra còn có một người kéo đàn cò.

Về vấn đề giới trong shaman của người Khmer mặc dù phần lớn Shaman là nữ, đặc biệt là arak của dòng họ phải là nữ bởi người Khmer trước đây theo mẫu hệ, dù có nam song đó chỉ là thân xác được nữ thần, được arak nhập vào.

Trong 3 dân tộc được nghiên cứu trong bài này thì Hoa là dân tộc shaman mạnh mẽ nhất,họ gọi các shaman “nhập xác” là “ông bổn”. với họ Ông Bổn là thần minh, biểu tượng chung để chỉ Thổ thần, một dạng phúc thần như Phước Đức Chính thần, Huyền Thiên Thượng đế, Bảo sanh đại đế, Quan Thánh đế quân… theo quan niệm của người Hoa Nam Bộ ông bổn là vị thần vạn năng, đem lại sự giàu có, no ấm, hạnh phúc cho họ..

Muốn tiếp xúc ông bổn cần có người trung gian giữa ông bổn và người. Người nào được làm ông bổn để ông bổn nhập xác thì họ cho đó là được thần linh chọn.

Kết luận,

Hoạt động shaman giáo phản ánh cấu trúc xã hội và tương ứng với đời sống văn hóa của các cư dân, qua đó thấy biểu hiện văn hóa của dân tộc ấy.

Yếu tố giới thể hiện trong trong hình thức shaman giáo. Tùy từng tộc người mà vai trò của nam hay nữ được quan tâm hơn như ở shaman của người Khmer thì luôn là nữ, của người Việt thì luôn là nam..